जब कोही साधकले निर्वाण साधनाको नाममा देहपीडक साधनालाई ग्रहण गर्छ, जब उसले देहलाई यातना दिन प्रारम्भ गर्छ, एक गम्भीर प्रश्न उठ्छ कि आखिर किन वा के कारण साधकले यस्ता हठ वा मूर्खतापूर्ण साधनामा प्रवेश गरी आफैँलाई यातना दिने गर्छन् ? यस्ता हठ साधनावृत्ति जन्मनुको पछाडि केकस्ता कारण छन् ? वर्तमान समयमा पनि असङ्ख्य साधक अनेक प्रकारका देहपीडक साधनामा संलग्न भइरहेकाले निर्वाणको साधना मार्गमा यो मननीय विषय हुन पुगेको छ ।
इतिहास यस्तो सत्यको साक्षी छ कि पृथिवीमा आध्यात्मिक महापुरुष वा सम्यक सम्बुद्धहरू जस्तै शिव, राम, कृष्ण, क्राइष्ट, बुद्ध आदि युगयुगको अन्तरालमा जन्मिने गरेका छन् । जब सम्यक सम्बुद्धहरूको जन्म हुन्छ ती महापुरुषहरूले शुद्ध धर्म, शुद्ध निर्वाण साधनाविधि नै सिकाउँछन् र प्रकृति वा धम्मका विस्मृत शाश्वत नियमहरूलाई पुनः स्मरण गराउँछन् । अनि कसरी प्रकृतिका शाश्वत नियमहरूले मानिसको चित्तमा संस्कार उत्पन्न गर्छन् र कसरी साधनाद्वारा प्रकृतिका यिनै शाश्वत नियमहरूलाई मोक्षको पक्षमा क्रियाशील गराएर चित्तका संस्कारहरूलाई पूर्णरूपमा नाश गरी निर्वाण प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने शुद्ध मोक्ष शिक्षा प्रदान गर्छन् ।
विषयबाट प्राप्त हुने सुखद र दुखद संवेदनाहरूलाई भोग गर्दा प्रकृतिका शाश्वत नियमहरूले बन्धनहरू उत्पन्न गर्ने भएकाले मानिसलाई वितरागी, वितद्वेषी बन्नुपर्ने शिक्षामा जोड दिन्छन् । मन र इन्द्रियका सुखद वा दुखद संवेदनाहरूप्रतिको तृष्णा नै दुःख वा बन्धनका जननी भएकाले मन र इन्द्रियलाई नियन्त्रणमा ल्याउनुपर्ने सत्यमा जोड दिन्छन् । मन र इन्द्रियहरूलाई नियन्त्रणमा ल्याउन मनमा उत्पन्न हुने दुःखद वा सुखद संवेदनाहरूप्रति समभावी बन्नुपर्छ भन्ने सत्य साधनाविधि प्रदान गर्छन् । गीतामा भगवान् कृष्णले पनि यस्तै विद्या प्रदान गर्नुभएको छ । यी महापुरुषहरू धम्म वा प्रकृतिका शाश्वत नियमहरूसँग परिचित भएकाले इन्द्रियहरूलाई दमन गर्दा झन्झन् संस्कारहरू उत्पत्ति हुने भएकाले इन्द्रिय दमन र विषयहरूप्रति द्वेषपूर्ण दृष्टि आदिका शिक्षा दिँदैनन् ।
तर, जब ती आध्यात्मिक महापुरुषहरूको निधन हुन्छ तब समयको प्रवाहमा सत्य मोक्ष विद्या पृथकपृथक बौद्धिक र आध्यात्मिक पृष्ठभूमि भएका एक पिँढीका गुरुहरू वा साधकहरूबाट अर्को पिँढीका गुरुहरू वा साधकहरूका माझमा पुग्छ । तत्पश्चात् यिनै गुरु वा साधकहरूले यस विद्यालाई आ–आफ्ना बौद्धिक वा आध्यात्मिक क्षमता अनुसार व्याख्या प्रारम्भ गर्छन्, साधनामा उतार्न प्रयास गर्छन् ।
परिणामस्वरूप सत्य निर्वाण विद्याको अपभ्रंश र अपव्याख्या हुन सुरू हुन्छ । यसरी जब यो विद्या मोक्षको प्रामाणिक अनुभूति प्राप्त नगरेका एक गुरुबाट अर्काे गुरुमा सर्दै जान्छ तब सत्यमोक्ष साधनाविधिले झन्झन् अपभ्रंश हुन पुगी विकृत साधनाको रूप धारण गर्छ । उदाहरणका लागि देह, इन्द्रियहरू र मनलाई नियन्त्रणमा ल्याउन मनमा उत्पन्न हुने संवेदनाहरूप्रति समभावी साधना गर्नुपर्छ भन्ने शुद्ध मोक्ष विद्यामा समयको धारामा संवेदनाहरूप्रति समभाव भन्ने मूल साधना मन्त्र नै छुट्न पुग्छ र निर्वाणका लागि देह, इन्द्रियहरू र मनलाई नियन्त्रणमा ल्याउनुपर्छ भन्ने शब्दहरूमात्र शेष रहन पुग्छन् । फलतः देह, इन्द्रिय र मनलाई नियन्त्रणमा ल्याउन साधक संवेदनाप्रति समभावी बन्नुपर्नेमा उसले देह, इन्द्रिय र मनलाई नियन्त्रणमा ल्याउन शरीरलाई अनेक प्रकारका कठोर दुःख दिन प्रारम्भ गर्छ ।
जसको परिणामस्वरूप वस्त्र धारण नगर्नु, काँडामा सुत्नु, जिब्रो छेड्नु, एक खुट्टामा उभिरहनु, अल्पाहारी बनी शरीर सुकाउनु, अग्निमा देहलाई तपाउनु जस्ता अनेक प्रकारका देहपीडक साधनाहरूको जन्म हुन पुग्छ । सम्यक सम्बुद्धको जन्म नभएसम्म यी साधना एक पिँढीबाट अर्को पिँढीमा सर्दै जान्छन् र साधकले निर्वाण प्राप्तिको विपरीत मार्गमा विचरण गर्दै शारीरिक, मानसिक, आध्यात्मिक क्षय प्राप्त गर्छ र अन्ततः साधक मानसिक विक्षिप्तताका साथै मृत्युको मुखसम्म पुग्छ । यस्ता घटना अहिले पनि भइरहेका छन् । धर्मचक्र प्रवर्तनको व्याख्यालाई निरन्तरता दिँदै भगवान् यी दुई अतिका साधना मार्गमा विचरण नगरी मध्यमार्गबाट आफैँले पहिल्याएको सत्य निर्वाण मार्गमाथि प्रकाश पार्दै भन्नुहुन्छ–
‘‘एते खो, भिक्खवे, उभो अन्ते अनुपगम्म मज्झिमा पटिपदा तथागतेन अभिसम्बुद्धा चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति ।’’
भिक्षूहरु ! यी दुई अतिमा नगएर तथागतले मध्यमार्ग पहिल्याउनुभएको छ, जसले चक्षू प्रदान गर्छ, ज्ञान प्रदान गर्छ, जो उपशमन (शान्तिका लागि), अभिज्ञ (सर्वज्ञ) हुनका लागि, सम्बोधि (परम ज्ञान) का लागि निर्वाणको हो ।
यहाँ भगवान्ले के प्रष्ट पार्नुभएको छ भने यी दुई अति, जहाँ एक अतिको स्थितिमा प्रजवित साधक अझै कामसुख प्राप्त गर्ने प्रयास गरिरहेको छ । अर्को अति, जहाँ साधकले देह, इन्द्रिय र मनको तृष्णालाई नष्ट गरी निर्वाण प्राप्त गर्ने नाममा शरीरलाई कठोरभन्दा कठोर दण्ड र यातना दिइरहेको छ । उल्लिखित दुवै विषयप्रति राग उत्पन्न गर्ने र द्वेष उत्पन्न गर्ने मार्गमा विचरण नगरी अर्थात् दुवै मार्गको अनुगमन नगरेर यी राग र द्वेषयुक्त दुवै विषम मार्गका माझबाट साधनाको जुन नयाँ मध्यमार्ग खोज्नुभएको छ, सूक्ष्म दृष्टिबाट पहिल्याएर न राग न द्वेषको सममार्ग निकाल्नु भएको छ यही मध्यमार्ग नै आर्य अष्टाङ्गमार्ग हो । यस मध्यमार्गी साधनामा साधक न त इन्द्रिय सुखमा लिप्त हुन्छ, न त देहपीडक तपस्यामै प्रवेश गर्छ । अपितु ऊ देह र चित्तको क्षेत्रमा उत्पन्न हुने सुखद वा दुखद संवेदनाहरूप्रति समभावी, साक्षीभावी वा समबुिद्धपूर्ण बन्छ ।
जब साधकले यस अष्टाङ्गमार्ग साधनालाई सफलता पूर्वक सम्पन्न गर्छ, जुन साधनाले साधकलाई चक्षु प्रदान गर्छ, ज्ञान प्रदान गर्छ, उपशमन (शान्ति) प्रदान गर्छ, अभिज्ञता वा सर्वज्ञता बनाउँछ, सम्बोधि बनाएर अन्ततः निर्वाण वा परिपूर्ण ज्ञान प्रदान गर्छ । यहाँनेर के प्रश्न उठ्छ भने कस्तो चक्षु प्रदान गर्छ ? कस्तो ज्ञान प्रदान गर्छ ? कसरी शान्ति प्रदान गर्छ ? कसरी अभिज्ञता वा सर्वज्ञता बनाउँछ ? कसरी सम्बोधि बनाएर निर्वाण प्रदान गर्छ ? आउनुस् सर्वप्रथम निर्वाण साधनाका यिनै परिणामबारे व्याख्या गरौँ ।