जब तपाईँ कायानुपश्यना (कायमा संवेदना उत्पत्ति गरिने विपश्यना साधना) मा प्रवेश गर्नुहुन्छ तब तपाईँको मनमा आखिर कायमा केकस्ता संवेदना कुनकुन स्रोत वा कारणबाट उत्पन्न हुन्छन् ? भन्ने प्रश्न उठ्न सक्छ ।
तपाईँको कायमा दुःखद र सुखद संवेदना उत्पन्न हुने अनेक कारण छन् । कायमा यसरी संवेदना उत्पन्न हुने अनेक कारणमध्ये एक कारण तपाईँमा क्रियाशील जीवन्त जीवन प्रक्रिया हो । तपाईँको देहसत्ता (काय र चित्त) मा प्रकृतिका शाश्वत नियमहरूको क्रियाशीलताका कारण एक जीवन्त जीवन प्रक्रिया स्वतः चलिरहेको छ । यही स्वतः सञ्चालित जीवन प्रक्रियाका कारण तपाईँको कायमा अनेक जैविक, रासायनिक प्रतिक्रियाहरू, विद्युत चुम्बकीय प्रक्रियाहरू स्वतः चलिरहेका छन् । तपाईँमा स्वतः चलिरहेका यी जैविक, रासायनिक आदि क्रिया–प्रतिक्रियाका कारण तपाईँका कायमा अनेक प्रकारका संवेदना उत्पन्न भइरहेका छन् ।
कायमा संवेदना उत्पत्तिको दोस्रो कारण तपाईँको कायका महाभूतहरू नै हुन् । चार महाभूत (पृथिवी, जल, अग्नि, वायु) बाट निर्मित तपाईँको कायमा चार भौतिक तत्व (पृथिवी, जल, अग्नि, वायु )का कारण पनि संवेदना उत्पन्न भइरहेका छन् ।
यहाँनेर के प्रश्न उठ्न सक्छ भने कायमा चार धातुहरूका केकस्ता कारणले केकस्ता संवेदना प्रकट भइरहेका छन् ? पृथिवी धातुको नैसर्गिक गुण हलुकापना वा गह्रौँ पना हो । पृथिवी धातु तपाईँका कायमा कहिले हलुका, कहिले गह्रौँ अनुभूति (संवेदना) मा प्रकट भइरहेको हुन्छ । जल धातुको नैसर्गिक गुण प्रवाह अनुभूति हो । शरीरभित्र केही जोडिएझैँ, छुटेझैँ आदि हो । जलधातु तपाईँको शरीरभित्र प्रवाह, हलचल आदि अनुभूति (संवेदना) आदिका रूपमा प्रकट भइरहेको छ । अग्नि धातु कायमा जाडो, गर्मी, तातो, चिसो आदि अनुभूतिका रूपमा प्रकट भइरहेको छ । वायु धातु शरीरमा ग्यास, डकार आदि अनुभूति वा संवेदनाका रूपमा प्रकट भइरहेको छ । तपाईँको कायमा सतत यी चार भौतिक तत्वका अनुभूति वा संवेदनाका रूपमा प्रकट भइरहेको छ ।
कायमा उत्पन्न हुने संवेदनाहरूका अर्को कारण चित्तले ग्रहण गर्ने धर्म हुन् । चित्तको क्षेत्रले ग्रहण गर्ने धर्मका कारण पनि तपाईँको कायमा संवेदनाहरू उत्पन्न भइरहेका छन् । तपाईँको काय र चित्तका क्षेत्र एकअर्कोसँग अन्योन्याश्रित रुपमा जोडिएका छन् । जब तपार्इँको कायमा कुनै संवेदना उत्पन्न हुन्छ, तब यसको प्रभाव चित्तको क्षेत्रमा पर्छ । त्यस्तै जब चित्तले कुनै धर्म ग्रहण गर्छ, यसको प्रभाव कायको क्षेत्रमा पर्छ । भगवान् स्वयंले १२१ प्रकारका चित्त र ५२ प्रकारका चित्तवृतिको व्याख्या गर्नुभएको छ । त्यसैले चित्तमा केकस्ता संवेदना उत्पन्न हुन्छन् र त्यसको प्रभावका कारण कायमा केकस्ता संवेदना उत्पन्न हुन्छन् भन्ने कुराको निश्चित उत्तर दिन सकिँदैन । मौसम, भोजन आदि अन्य कैँयौँ बाह्य पक्षका कारण पनि तपार्इँको कायमा अनेक प्रकारका संवेदना उत्पन्न भइरहन्छन् ।
स्मरणरहोस् हाल तपाईँ कायमा यी अनेक कारणले उत्पन्न भइरहेका संवेदनालाई भोग गरेर खुसी, दुःखी भइरहनुभएको छ । कायानुपश्यना साधनामा माथिका वा अन्य कुनै पनि कारणले जब कुनै पनि प्रकारका संवेदना उत्पन्न हुन्छन् ती संवेदनाप्रति रागद्वेष उत्पन्न नगरी, यथाभूतरूपमा तिनका अनित्य, गुण, धर्म स्वभावलाई अवलोकन गर्नुहुन्छ । तपाईँ कायमा उत्पन्न भएका कुनै पनि संवेदनाप्रति न राग न द्वेष मात्र समभावमा विद्यमान तथा अविद्यमान अवस्थाको बोध मात्र गर्नुुहोस् । कायका संवेदनाहरूमा विपश्यना साधना गरिरहनुहोस् ।