निर्वाणको अर्थ हो जन्म–जन्मान्तरदेखि धम्मका शाश्वत नियमहरूका कारण उत्पन्न, सङ्ग्रहित, विस्तार हुँदै आएका चित्तका संस्कारहरू वा स्वभावलाई नाश गर्नु । निर्वाण अत्यन्त दुरुह साधना हो । यसलाई करोडौँ साधकमा एकदुई असाधारण साधकले मात्र सिद्ध गर्न सकेका छन् । जन्म–जन्मान्तदेखि सञ्चित हुँदै आएको संवेदना भोग गर्ने तपाईँका स्वभावका कारण तपाईँका मन वा चित्तमा अर्वौँ संस्कार सङ्ग्रहित छन् । यी संस्कारमध्ये कैँयौँ संस्कार अत्यन्त शक्तिशाली छन्, जसले प्रतिदिन प्रकट भएर तपाईँलाई व्याकुल बनाइहेका छन् । चित्तमा यसरी सङ्ग्रह भएर प्रकृतिको शाश्वत नियमका कारण शक्तिशाली बनेका संस्कारहरू साधारण साधनाद्वारा नष्ट हुन सक्दैनन् । चित्तका यस्ता संस्कार नष्ट गर्न असाधारण प्रकृतिका शक्तिशाली साधना चाहिन्छ । चित्तका यिनै संस्कार वा संवेदना भोग गर्ने स्वभावलाई नष्ट गरी निर्वाण प्राप्त गर्न “आठ वटा साधना”लाई जोडेर भगवान्ले निर्माण गर्नुभएको विश्वप्रसिद्ध साधनाविधि नै आर्य अष्टाङ्गमार्ग साधना हो ।
१) आर्य अष्टाङ्ग मार्गसाधना भगवान्को आफ्नै झण्डै ६ वर्षसम्मको आंशिक, अपूर्ण, भ्रामक प्रकृतिका अनेक मोक्ष साधनाविधिको असफल प्रयोगपश्चात स्वप्रयास, स्वपरीक्षण, स्वअनुभवबाट जन्मिएको प्रामाणिक साधना विधि हो । भगवान् आफैँले यही साधना विधिबाट निर्वाण प्राप्त गर्नुभएको थियो । भगवान् स्वयंले अन्य साधनाविधिबाट नभई यही साधना विधिबाट निर्वाण प्राप्त गर्नुभएकाले यस निर्वाण साधना सत्य र असाधारण प्रकृतिका शक्तिशाली साधना हो भन्ने कुरा आफैँ स्पष्ट हुन्छ ।
२) धम्मका शाश्वत नियमहरूका कारण तपाईँको जीवनमा चौवीसै घण्टा सततरूपमा संस्कारहरू उत्पत्ति, र विस्तार भइरहन्छन् । यस स्थितिमा यदि तपाईँ निर्वाण चाहनुहुन्छ भने तपाईँ साधनारत रहनुभएको निर्वाण साधनाविधिले तँपाईलाई पनि चौवीसै घण्टा सततरूपमा साधनारत राखीरहन सक्नुपर्छ । सम्यक कर्म, सम्यक वाणी, सम्यक आजिविका जस्ता असाधारण साधना उपस्थित आर्य अष्टाङ्गमार्ग साधनाको संरचना नै यस्तो छ कि यदि तपाईँले यस साधनालाई “विधिपूर्वक” साधनामा उतार्नुहुन्छ भने तपाईँ पनि सम्पूर्ण कर्म, वाणी, आजिविकाका क्षणमा सम्यक (न राग न द्वेष) को स्थितिमा रहनुहुन्छ अथवा तपाईँ पनि चौवीसै घण्टा साधनारत रहनुहुन्छ । तपाईँ पनि चौवीसै घण्टा धम्मका नियमहरूले संस्कारहरू उत्पत्ति र विस्तार गर्ने प्रक्रियालाई अवरुद्ध गरी चित्तमा समभावको बीज छरिरहनुहुन्छ ।
३) कुनै पनि निर्वाण साधनालाई सफलतापूर्वक साधनामा उतार्न, त्यस साधनाको स्पष्ट सैद्धान्तिक पथ प्रदर्शन आवश्यक हुन्छ । स्पष्ट सैद्धान्तिक मार्गको अनुपस्थितिमा निर्वाण जस्तो सूक्ष्म र दुरुह साधनामा साधक वर्र्षौँ मात्र नभई कल्पसम्म पनि भड्किरहन्छ । आर्य अष्टाङ्गमार्ग साधना त्यस्तो निर्वाण साधना हो, जहाँ चार आर्य सत्यरूप स्पष्ट सैद्धान्तिक मार्ग उपस्थित छन् । यस साधनामा तपाईँ कुनै अमूर्त आत्मा, परमात्मा, परमधाम, परमगति आदि प्राप्त गर्न गइरहनु भएको छैन । मात्र स्वयंको दुःखको कारण (दुःख समुदय सत्य) लाई आर्य अष्टाङ्गमार्ग (मार्ग सत्य) द्धारा नाश गरी दुख (दुख सत्य) नाश र निर्वाण (निरोध सत्य) प्राप्त गर्न गइरहनु भएको छ ।
४) संसारमा प्रचलित जति पनि निर्वाण साधना छन् ती साधनामा जब साधकले प्रवेश गर्छ त्यस अवस्थामा उसले निर्वाण साधनाको कति चरण छन् ? निर्वाण साधनाको कुन चरणमा साधकलाई कस्तो अनुभूति प्राप्त हुन्छ ? साधनाकालमा स्वयंले प्राप्त गरेका अनुभूति केके हुन् ? आफू साधनाको कुन चरणमा छु ? म साधनामा सही दिशातर्फ बढिरहेको छु कि छैन ? जस्ता साधनासँग जोडिएका अत्यन्त महत्वपूर्ण प्रश्नहरूको सही उत्तर प्राप्त गर्नै सक्दैन । यसैका कारण साधक साधनामा अनेकन् भ्रम, कल्पना, द्धिविधा आदि प्राप्त गरी साधनाबाट च्यूत हुन पुग्छ । यस्तो स्थितिमा आर्य अष्टाङ्गमार्ग साधना मात्र संसारको एकमात्र यस्तो निर्वाण साधना हो, जहाँ साधकले माथिका प्रश्नहरूका स्पष्ट उत्तर प्राप्त गर्छ । जसको परिणाम स्वरुप साधक साधनामा सफल हुने सम्भावनाको जन्म हुन्छ । भगवान्को महासतिपट्ठान निर्वाण साधनाका बाह्रवटा चरण र प्रत्येक चरणका व्याख्या यसै पुस्तकमा रााखिएको छ ।
५) आर्य अष्टाङ्गमार्गका आठ साधनामा भगवान्ले प्रत्येक साधनामा ‘सम्यक’ शब्दमा जोड दिनुभएको छ । ‘सम्यक’ शब्द नै आर्य अष्टाङ्गमार्ग साधनाको मूल साधना शब्द हो । बुद्ध साहित्यमा ‘सम्यक’ शब्दलाई ठीक, पूर्ण, सही आदिका रूपमा परिभाषित गरिएको पाइन्छ तर यो परिभाषा सतही, आंशिक, भ्रमपूर्ण र स म्यक शब्दको मूल मर्मलाई ग्रहण गर्न असमर्थ देखीन्छ । “सम” शब्दको अर्थ हो– निष्पक्ष, तटस्थ, मध्यमार्ग आदि । ‘सम’ मूलरूपमा रहेर निर्माण भएको “सम्यक” शब्दको मूल अर्र्थ हो– न राग न द्वेष वा समभावी स्थिति । जब तपाईँ आर्य अष्टाङ्गमार्गमा प्रवेश गर्नुहुन्छ तब तपार्इँले जीवनका प्रत्येक क्षणमा न राग न द्वेषको स्थितिमै रहनुपर्छ ।