निर्वाणको झण्डै सात सप्ताहसम्म भगवान् मुक्तिको दिव्य सुखको अनुभूति गरिरहनुभयो । अविनाशी परमशान्ति, परमआनन्दको जुन मूल जीवनको आन्तरिक प्रदेशमा फुटिरहेको थियो त्यो अकल्पनीय थियो । ती दिनमा भगवान्ले धम्मका शाश्वत नियमहरू मूलतः प्रतित्यसमुत्पादको अदृश्य रहश्यमय चक्रीय नियम र अविद्याका कारण मानिसले प्राप्त गरिरहेका दुःखचक्रमाथि बारम्बार दृष्टि दिइरहनु भयो । धम्मको शाश्वत नियमका कारण उत्पन्न दुःख चक्रमा पिल्सिएर प्रतिपल दुःखी, व्याकुल बनिरहेका मानिस र ती मानिसका जीवनमा छिपेको निर्वाणको सम्भावना, चार आर्य सत्य, अष्टाङ्गमार्ग आदि विषयमाथि पटकपटक चिन्तन गरिरहनुभयो । अन्ततः भगवान् यी सम्पूर्ण विषयहरूप्रति पूर्णरूपमा स्पष्ट हुनुभयो ।
निर्वाणपश्चात्का यी दिनमा भगवान्का मनमा दुःखमा डुबिरहेका संसारका सम्पूर्ण मानिसप्रति प्रेम, करुणा र दयाका भाव उर्लिरहेका थिए । भगवान् यस आर्य अष्टाङ्गमार्गरूपी सत्य मोक्ष विद्यालाई जति सम्भव हुन्छ त्यति चाँडो मानिसहरूका माझ बाँड्न चाहनुहुन्थ्यो । उहाँ यथाशीघ्र धर्मचक्र प्रवर्तन गर्न चाहनुहुन्थ्यो । मानिसहरू दुःखबाट मुक्त भएको हेर्न चाहनुहुन्थ्यो । उता भगवान्को मनमा द्विविधाका भावहरू पनि उठिरहेका थिए किनकि यो विद्या अत्यन्त सूक्ष्म थियो । यस साधनाविधिलाई साधारण मानिसले बुझ्न र साधनामा उतार्न अत्यन्त कठिन थियो । यो आन्तरिक साधना यात्रा थियो । साधनाद्वारा जब आन्तरिक रूपान्तरणको प्रक्रिया प्रारम्भ हुन्थ्यो तत्पश्चात आन्तरिक रूपान्तरणको प्रक्रियालाई बुझ्न वा ठम्याउन अत्यन्त कठीन थियो । साधनाका अनुभूतिलाई आधार बनाएर साधनालाई मध्यमार्गमा डोर्याउँदै अन्तिम लक्ष्यसम्म पुर्याउन अत्यन्त दुरुह थियो । यस निर्वाण साधनाको सफलताका लागि सूक्ष्म आन्तरिक दृष्टि चाहिन्थ्यो, दीर्घकालीन धैर्य र साहस चाहिन्थ्यो ।
साधना सूक्ष्म वा गहन हुनुमात्र निर्वाण साधनाको समस्या थिएन । निर्वाण साधनाका अन्य बाधा पनि थिए । यि बाधाहरु पाइला पाइलामै थिए । ती वाधा आफ्नै निर्वाणप्रतिका धारणाहरूदेखि साधनाकालमा जन्मने अनेक प्रकारका अनुभूति नै थिए । यी सम्पूर्ण भाष वा दलदलका माझ साधनालाई जोगाएर निर्वाणको लक्ष्यमा पु¥याउन सहज थिएन । साधकहरू जागरुकता र प्रज्ञाको स्थितिबाट कुनै पनि क्षण च्युत हुन सक्थे । प्रतित्यसमुत्पादको नियम साधनाकालमा पनि दुःखचक्र, भवचक्र, लोकचक्रकै पक्षमा क्रियाशील हुन सक्थ्यो ।
निर्वाणपश्चात्का ती दिनमा भगवान् एकातर्फ सम्पूर्ण प्राणीप्रति करुणा र अर्कोतर्फ साधनाको सूक्ष्मता, जटिलता, मानिसहरूको सांसारिक विषयहरूप्रतिको आशक्ति आदिका माझ द्विविधापूर्ण स्थितिमा परिरहनुभयो । यसरी द्विविधापूर्ण भएको अवस्थामा भगवान् सोच्नुहुन्थ्यो कि मैले एक गम्भीर, दूरदर्शी, दुुज्र्ञेय, शान्त, उत्तम तर्कबाट अप्राप्य, निपुण पण्डितद्वारा मात्र जान्न योग्य यस धर्मलाई प्राप्त गरेको छु । यो जनता (मानिसहरू) जो काम तृष्णामा रमण गर्ने स्वभावका छन् । कामभोगमा रत (लागेका) छन् । पूर्णतः सांसारिक वृत्तिका छन् । काममा रमण गर्ने यी मानिसले यस्तो जटिल कार्य–कारण–कार्यरूपी प्रतित्यसमुत्पादको शाश्वत नियमलाई सजिलैसँग बुझ्न सक्ने छै्रनन् । सम्पूर्ण संस्कार शमन (विनाश), सम्पूर्ण तृष्णाको परित्याग, साधनाद्वारा तृष्णा क्षय, वितराग, वितद्वेष, वितमोह र निर्वाण प्राप्ति पनि अत्यन्त कठिन प्रकृतिको छ । यो कठीन साधनालाई सिद्ध गर्न दीर्घकालीन परिश्रम, जागरुकता र प्रज्ञाभावको आवश्यकता पर्छ । यदि मैले यस सत्य धर्मको उपदेश दिएँ र मानिसले यस धर्मलाई बुझ्न सकेनन् भने मेरा लागि अत्यन्त पीडाजनक कार्य हुनेछ । योभन्दा त राम्रो यही हुनेछ कि आफैँ निर्वाणको आनन्दमा डुबिरहुँ ।
बुद्ध साहित्यहरूमा भनिएको छ कि यसरी भगवान् द्वन्द्वपूर्ण मनस्थितिबाट गुज्रिरहनुभएको समयमा ब्रह्मलोकबाट समापति ब्रह्मा स्वयं उपस्थित भएर भगवान्सँग प्रार्थना गर्दै भन्नु भएको थियो कि हे भगवान् ! यो सत्य धर्मको उपदेश दिनुहोस् । किनकि यस संसारमा चित्तमा अल्पमल (विकार) भएका मानिस पनि छन्, तीक्ष्ण बुद्धि भएका साधकहरू पनि छन्, विद्या ग्रहण गर्न सक्षम विद्वान्हरू पनि छन् । मोक्ष साधनामा वर्षौँदेखि प्रयासरत उच्चस्तरका साधकहरू पनि छन् । सत्य धर्मलाई नसुनेमा यी साधकहरू नष्ट हुनेछन् । केही साधक त यस्ता पनि छन् कि जसको अन्धकार (अविद्या) को पर्दा निकै पातलो छ । तिनीहरूले यस सत्य धर्मलाई तुरुन्तै बुझ्नेछन्, ग्रहण गर्नेछन् । उनीहरूको उद्धार हुनेछ । भगवान् आफैँ पनि साधनाको लामो सङ्घर्षपूर्ण मार्गबाट निर्वाणको स्थितिसम्म आइपुग्नुभएको थियो । उहाँ स्वयंले पनि तीक्ष्ण, जागरुक, उच्चस्तरका साधकलाई भेट्नुभएको थियो । गुरु कालम, उद्धक रामपुत्त आदि यही श्रेणीका साधक हुनुहुन्थ्यो ।
अन्ततः भगवान्बाट धर्मचक्र प्रवर्तन गर्ने निर्णय
अन्ततः भगवान् द्विविधाबाट बाहिर आउनुभयो करुणामय नेत्रले संसारलाई हेर्नुभयो । दुःख, व्याकुलता, भय, आँसुमा डुबिरहेका मानिसहरुको जीवनलाई हेर्नुभयो । दुःखचक्र, भवचक्र, लोकचक्रमा पिल्सिरहेका मानिसका आर्तनादमाथि ध्यान दिनुभयो । मनुष्यमा छिपेको बुद्धत्वको सम्भावनाप्रति पनि दृष्टि दिनुभयो । अन्ततः एक लामो चिन्तनपश्चात् भगवान्ले धर्मचक्र प्रवर्तन गर्ने निर्णय गर्नुभयो । जब भगवान्ले धर्मचक्र प्रवर्तन गर्ने निर्णय लिनुभयो तब उहाँले ब्रह्मालाई भन्नुभयो– ‘कान हुने (सुन्ने) हरूका लागि अमृतको द्वार खुलेको छ ।’
भगवान्द्वारा धर्म ग्रहण गर्न योग्य पात्रका खोजी
धर्मचक्र प्रवर्तनको निर्णयसँगै भगवान्को दृष्टि यस विद्या ग्रहण गर्न योग्य पात्रहरूप्रति गयो । निर्वाण अत्यन्त सूक्ष्म विद्या थियो । यस विद्यालाई गहिराईमा बुझेर विधिपूर्वक साधनामा उतार्न साधकमा अत्यन्त कुशाग्र बुद्धि, तीक्ष्ण दृष्टि र आध्यात्मिक पात्रत्वको आवश्यकता पथ्र्यो । भगवान् धर्मचक्र प्रवर्तनका लागि योग्य ती पात्रहरूप्रति दृष्टि दिन थाल्नुभयो, जो यो विद्या (साधनाविधि) को अर्थ, मर्म आदिलाई बुझ्न र ग्रहण गर्न समर्थ थिए, जो निर्वाण साधनामा वर्षौँदेखि साधनारत थिए, जसले आध्यात्मिक सम्पदा विस्तार गरे पनि सत्य मोक्षमार्ग पहिल्याउन नसकेका कारण निर्वाण प्राप्त गर्न असमर्थ थिए, जसले गहन विधिलाई साधनामा उतारेर निर्वाण प्राप्त गर्न सक्ने पात्रत्व वा क्षमता विकास गरिसकेकोे थिए, जसलाई यस सत्य विद्या प्राप्त भए कल्याण हुन सक्थ्यो वा निर्वाण प्राप्ति हुन सक्थ्यो । यस क्रममा सर्वप्रथम भगवान्को मनमा गुरु आलार कालमको सम्झना भयो, जो ध्यानको सातौँ वा उच्चतहका साधक हुनुहुन्थ्यो, तैपनि मोक्ष प्राप्त गर्न असमर्थ हुनुहुन्थ्यो ।
भगवान्को मनमा यस्तो विचार उठ्यो कि यी पण्डित, चतुर, मेधावी, उच्च साधक, अनि चीरकालदेखि अल्प चित्तविकारयुक्त छन् । त्यसैले पहिले किन यिनैलाई धर्म उपदेश नदिउँ ? जब भगवान्ले अन्तर्दृष्टिद्वारा गुरु कालमलाई खोज्नुभयो तर गुरु कालमको एक सप्ताह अगावै मृत्यु भइसकेको थियो । उहाँको स्थूल देह संसारबाट सधैँको लागि विलीन भइसकेको थियो । वहाँ अरूप ब्रह्मलोकमा जन्मिसक्नुभएको थियो । अरुप ब्रह्मलोकका प्राणीहरूमा देह हुँदैनथ्यो । भगवान्ले प्रतिपादन गर्नुभएको आर्य अष्टाङ्गमार्ग (विपश्यना) साधनाका लागि देहको आवश्यकता थियो किनकि यो साधना देह र चित्तको क्षेत्रमा उत्पन्न हुने संवेदनामाथि गरिन्थ्यो ।
जब भगवान्लाई गुरु कालमको मृत्यु भइसकेको तथ्य अवगत भयो तब वहाँले उद्धक रामपुत्तलाई सम्झिनुभयो । प्रथम धर्म उपदेशका लागि गुरु रामपुत्त योग्य हुनुहुन्थ्यो किनकि उहाँ ध्यानको उच्च अवस्था वा आठौँ ध्यानको स्थिति प्राप्त साधक हुनुहुन्थ्यो । उहाँमा भगवान्को धर्मलाई सहजै बुझ्ने र साधनामा उतार्ने क्षमता विकास भइसकेको थियो । भगवान्ले जब अन्तदृष्र्टिले उद्धक रामपुत्तलाई खोज्नुभयो तब उहाँलाई बोध भयो कि उद्धक रामपुत्तको पनि एक रात अगाडि नै मृत्यु भइसकेको थियो । उहाँ पनि अरूप ब्रह्मलोकमा जन्मिसक्नुभएको थियो ।