मोक्षको साधनामा शास्त्र अध्ययन, शास्त्र व्याख्या, विद्वता, तर्क, वितर्क, अनर्थका प्रश्नहरू किन मिथ्या हुन् ? किन शास्त्रज्ञानले मात्र मोक्ष असम्भव छ ? सद्गुरु तलका केही श्लोकमा प्रस्ट पार्नुहुन्छ –
वीणाया रूपसौन्दर्यं तन्त्रीवादनसौष्ठवम् ।
प्रजारञ्जनमात्रं तन्न साम्राज्याय कल्पते ।।५९।।
वीणाको रूप सौन्दर्य (सुन्दरता) र बजाउने कुशलताले मानिसहरूलाई मनोरञ्जन दिन सक्दछ, तर योबाट कुनै साम्राज्य (महङ्खवपूर्ण तङ्खव) प्राप्त हुन सक्दैन ।।।५९।।
वीणाको बाह्य सुन्दरता र मधुर ध्वनिले मानिसहरूको मनमा आनन्दका लहरहरू उठाइ क्षणिक मनोरन्जन दिन सक्दछ, तर साधकको खोजी नित्य आनन्द तङ्खव (मोक्ष) हो । कुनै क्षणिक मनोरञ्जन होइन । वीणाको मधुर रागझैं जगत््का आकर्षणले क्षणिक आनन्द त देला, तर कुनै गहनतम तङ्खव साधकलाई दिन सक्दैनन् । हे साधक ! तिमी पनि शास्त्र व्याख्या अनि श्रवणको मधुर रागमा डुबेर लक्ष्यभ्रमित नबन ।
वाग्वैखरी शब्दझरी शास्त्रव्याख्यानकौशलम् ।
वैदुष्यं विदुषां तद्वद् भुक्तये न तु मुक्तये ।।६०।।
विद्वान््को विद्वता, वाणी कुशलता, शब्द धारावाहिकता, शास्त्र व्याख्यानको प्रवीणता आदि वीणावादनझैं मात्र भोगका लागि हुन, मुक्तिका लागि होइनन् । यिनीहरूबाट मोक्ष प्राप्त हुँदैन । ।।६०।
मोक्ष भोग वा वासनारहित यात्रा हो । मोक्षमा शब्द, रूप, रस, गन्ध आदि विषय रागलगायत सम्पूर्ण अनित्य, आनन्द अनुभूतिलाई निषेध गरिन्छ । किनकि मोक्ष नित्य आनन्द खोजको यात्रा हो । दुर्भाग्यवश मोक्षक साधकहरू (गुरुहरू वा भक्तहरू) मा कर्णप्रियताको आनन्द भोग गर्ने प्रवृत्ति छ । जब गुरुहरू मधुर धारावाहिक भाषण गर्नुहुन्छ, स्वयंको विद्वता वा धारावाहिक प्रवचन प्रवाह अनि श्रोतामा परेको प्रभावलाई देखेर मनमनै हर्षित हुनुहुन्छ । यो पनि मनको बबन्धन हो । त्यस्तै श्रोताहरू पनि गुरुको कर्णप्रिय प्रवचनलाई वीणाको राग सुनेझैं मनमा आनन्द लिएर सुन्दछन् ।
आदिगुरु भन्नुहुन्छ – मधुरववाणी वा ध्वनीप्रतिको राग वासना हो । भोग हो । सुन्दर, प्रिय, शुभझैं देखिने वस्तुहरूले झन् सूक्ष्म र शक्तिशाली बबन्धन सिर्जना गर्दछ । यिनीहरूबाट मुक्ति मिल्दैन । हे साधक ! तिमी मात्र शास्त्र श्रवण, अध्ययनमा नअल्मलिए । तिमी तीव्र वैराग्य, विवेकरूपी साधन चतुष्ट्यमा प्रवेश गरी सम्पूर्ण मनका वासनालाई नष्ट गरी मोक्ष प्राप्त गर । शुभ वा इष्ट प्रतीत हुने वस्तुहरूप्रतिको रागले झन् शक्तिशाली बबन्धन सिर्जना गर्ने हुनाले तिमी होसियार रहनु ।
अविज्ञाते परे तङ्खवे शास्त्राधीतिस्तु निष्फला ।
विज्ञातेऽपि परे तङ्खवे शास्त्राधीतिस्तु निष्फला ।।६१।।
परमतङ्खवलाई यदि जान्न सकिन्न भने शास्त्र अध्ययन व्यर्थ हुन्छ । यदि परमतङ्खवको ज्ञान प्राप्त भयो भने पनि शास्त्र अध्ययन निष्फल हुन्छ ।।।६१।।
अगाडिका श्लोकहरूमा वीणाको मधुर धुन जस्तै विद्वान््को कर्णप्रिय धारावाहिक शास्त्र व्याख्यालाई रागको रूपमा ग्रहण नगरी मोक्ष प्राप्तिको लागि विवेक, वैराग्य आदिद्वारा साधनामा प्रयत्नरत् हुनुपर्ने बताइएको छ । यो श्लोकमा लक्ष्यप्राप्तिको अभावमा यात्राको व्यर्थताको व्याख्या गर्दै आदिगुरु भन्नुहुन्छ – जीवनपर्यन्त वेद, उपनिषद्, गीता वा अन्य शास्त्रहरूको अध्ययन गरे पनि यदि परमतङ्खवको ज्ञान प्राप्त भएन भने, अज्ञान नष्ट भएन भने सम्पूर्ण शास्त्र अध्ययन व्यर्थ हुनजान्छ । यदि कसैले शास्त्रहरूको अध्ययनपश्चात् शास्त्रमा दिइएका विधिहरूलाई आत्मसात गर्दै, स्वसाधनद्वारा आत्मसाक्षात्कार प्राप्त ग¥यो भने पनि ती शास्त्रहरूको अध्ययन गर्ने आवश्यकता पर्दैन । परमतङ्खवको ज्ञान प्राप्त भएपश्चात् शास्त्र अध्ययन अनावश्यक हुन्छ ।
शब्दजालं महारण्यं चित्तभ्रमणकारणम् ।
अतः प्रयत्नाज्ज्ञातव्यं तङ्खवज्ञात्तत्त्वमात्मनः ।।६२।।
शब्दजाल त चित्तमा भ्रम–सिर्जना गर्ने विशाल घना जङ्गलजस्तै हो । यसैले तङ्खवज्ञानी महात्मबाट प्रयत्नपूर्वक आत्मतङ्खवको ज्ञान प्राप्त गर्नुपर्दछ । ।।६२।।
जसरी घना जङ्गलमा हराएको मनुष्य सही निकास–मार्गको अज्ञानतामा दिशाविहीन भौंतारिंदै हिँड्छ । त्यस्तै, मोक्षको खोजीमा विभिन्न शास्त्रहरूको अध्ययन गर्दा ती शास्त्रहरूमा उल्लेख गरिएका अनेकौं शब्दहरू, दर्शनहरू, मार्गहरूले साधकमा विक्षेप भ्रम सिर्जना गर्दछ । साधना ठीक मार्ग प्राप्त गर्न नसकी घना जङ्गलमा हराएको बटुवाझैं गलत मार्गमा पुग्दछ । असङ्ख्य साधकहरूमा यो स्थिति घटित भएको छ । असङ्ख्य साधकहरू शास्त्रहरूका अनेकौं विधिहरूमा भ्रमित हुँदा समय र जीवनसम्म नष्ट भएको सर्वविदितै छ ।
मोक्ष अत्यन्त गहन विद्या हो । यो विद्या मात्र ती सद्गुरुले दिन सक्नुहुन्छ जो स्वयं आत्मसाक्षात्कार प्राप्त गरी तङ्खवज्ञानी हुनुहुन्छ । स्वयं साधनाको मार्गमा विचरण गर्नुभएकाले यस मार्गका कठिनाइ, अवसर, भ्रम आदि चिन्नुभएको छ । मार्गनिर्देशन गर्न सक्षम हुनुहुन्छ । यो श्लोकमा आदिगुरु भन्नुहुन्छ – हे मुमुक्षु ! तिमी अनेकौं शास्त्रहरू, गुरुहरूका शब्दमा भ्रमित नबनी, तङ्खवज्ञानी सद्गुरुको शरणमा गई प्रयत्नपूर्वक आत्मज्ञान प्राप्त गर ।
अज्ञानसर्पदष्टस्य ब्रह्मज्ञानौषधं विना ।
किमु वेदैश्च शास्त्रैश्च किमु मन्त्रैः किमौषधैः ।।६३।।
अज्ञानरूपी सर्पले डसेको (मनुष्य) लाई ब्रह्मज्ञानरूपी औषधिबाहेक वेद, शास्त्र, मन्त्र र अन्य औषधिको के प्रयोजन ?।।६३।।
बबन्धनको मुख्य कारण हो अज्ञान । यो अज्ञान त्यो अवस्थासम्म रहिरहन्छ, जबसम्म मुमुक्षु, साधन चतुष्टय सिद्धि गरी, सद्गुरुको आश्रममा गई स्व–स्वरूपको निरन्तर श्रवण, मनन (निदिध्यासन) गरी ‘म ब्रह्म हुँ’ भन्ने पूर्ण अनुभूति गर्दैन तबसम्म रहन्छ । त्यसैले, अज्ञान जस्तो भयंकर सर्पले डसेर व्याकुल बनेको मनुष्यलाई उद्धार गर्न ऋग्वेदसहितका चारै वेद, व्याकरणादि शास्त्र, अनेककौं मन्त्रहरूको श्रवण मात्रको कुनै प्रयोजन छैन । यी शास्त्रहरूको अध्ययनले मात्र मोक्ष दिन सक्दैनन् । यो विषयबाट मुक्ति पाउन विवेक, वैराग्य आदि मार्गद्वारा ब्रह्मज्ञानरूपी औषधि आत्मसाक्षात्कार प्राप्त गर्नुपर्दछ ।