संस्कार वा गुण आर्कषणको नियम धम्मको त्यस्तो शाश्वत नियम हो, जुन नियमका कारण सजातीय गुण भएका विषय वा व्यक्ति एक अर्काप्रति आकर्षित हुनपुग्छन् । बीज विस्तार नियमका कारण जब संस्कार शक्तिशाली बनी तपाईंको गुण बन्छ त्यस क्षणमा प्रकृतिको यस शाश्वत नियमका कारण तपाईं आफ्नो जस्तै सजातीय गुण भएका विषय वा व्यक्तिप्रति स्वतः आकर्षित हुनुहुन्छ । साथै तपाईंको जस्तै सजातीय गुण भएका विषय वा व्यक्ति चुम्बकझैँ खिचिएर तपाईंतर्फ स्वतः आउँछन् । धम्मको यस गुण आकर्षण नियमका कारण सघन सांसारिक गुण भएका व्यक्ति निःकृष्ट सांसारिक विषय र घोर सांसारिक व्यक्तिहरूतर्फ आकर्षित हुन्छ र आध्यात्मिक गुण भएका व्यक्ति आध्यात्मिक विषय र सन्तवृत्ति भएका व्यक्तितर्फ आर्कर्षित हुन पुग्छ । प्रकृतिको यही शश्वत नियमका कारण तपाईं आफ्नो गुण विपरीत विषय वा व्यक्तिबाट स्वतः विमुख हुन पुग्नु हुन्छ वा टाढा जाने प्रयास गर्नुहुन्छ ।
हेरौँ भगवान्द्वारा धम्मको यस शाश्वत नियमलाई प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष वा साङ्केतिकरूपमा धम्मपदमा उल्लेख गर्नुभएका व्याख्याका केही उदाहारण–
यो अप्पदुट्ठस्स नरस्स दुस्सति, सुद्धस्स पोसस्स अनङ्गणस्स ।
तम् एव बालं पच्चेति पापं, सुखुमो रजो पटिवातं व खित्तो ।।१२५।।
अर्थात् जो मानिस दोषरहित, शुद्ध, निर्मल व्यक्तिसँग द्वेष गर्छ उसका पाप गुण आर्कषण नियमका कारण त्यही अज्ञानीतिर फर्किन्छ जसरी हावाको विपरीत दिशातिर फ्याँकेको कसिङ्गर फ्याँक्नेतिरै फर्किन्छ ।
यस्स छत्तिसति सोता, मनापसवना भुसा ।
वाहा वहन्ति दुद्दिट्ठिं, संकप्पा रागनिस्सिता ।।३३९।।
अर्थात् जसका ३६ प्रवाह रमणीय पदार्थतिर सोझिएर बग्छन् त्यस्ता मानिसलाई गुण आर्कषण नियमका कारण रागबाट निस्केका आसक्तिपूर्ण सङ्कल्पले उर्लँदो भेल बनेर तीव्र गतिमा बगाएर लैजान्छ ।
अधूतवादी निरयं उपेति, यो वापि कत्वा न करोमि च्’आह ।
उभो पि ते पेच्च समा भवन्ति, निहीनकम्मा मनुजा परत्थ ।।३०६।।
अर्थात् गुण आर्कषण नियमका कारण असत्य बोल्ने मानिस नरकमा जान्छ वा आर्कषित हुन्छ अनि कुनै काम गरेर जसले गरिनँ भनेर ढाँट्छ त्यस्तो मानिस पनि नरकमा जान्छ । निच कर्म गर्ने ती दुवै मान्छे समान हुन्छन् ।
कासावकण्ठा बहवो, पापधम्मा असञ्ञता ।
पापा पापेहि कम्मेहि, निरयं ते उपपज्जरे ।।३०७।।
अर्थात् काँधमा काषाय (गेरुवा वस्त्र) भिरेर पनि धेरै मानिस पापी मानसिकता भएका र असंयमी हुन्छन् । ती पापी पनि संस्कार वा आफ्ना कुकर्म वा गुण आर्कषण नियमका कारण नरकमा जान्छन्, नरकतर्फ आकर्षित हुन्छन् ।
इेंद पुरे चित्तमचारि चारिकं, येनिच्छकं यत्थकाम यथासुखं ।
तद् अज्ज’ अहं निग्गहृस्सामि योनिसो, हत्थिप्पभिन्नंविय अंकुसग्गहो ।।३२६।।
अर्थात् गुण आर्कषण नियमका कारण यो मेरो भड्केको चित्त चाहना र कामनाले जताजता तान्छ र जहाँ सुखको अनुभूति हुन्छ त्यतैत्यतै विचरण गरिरह्यो । अब म यसलाई क्रमबद्ध ढङ्गले बिस्तारै त्यसरी आफ्नो वशमा ल्याउँनेछु जसरी कामोत्तेजित हात्तीलाई माहुतेले वशमा ल्याउँछ ।
मनोपुब्वंगमा धम्मा, मनोसेट्ठा मनोया ।
मनसा चे पदुट्ठेन, भासति वा करोति वा ।
ततो नं दुक्खमन्वेति, चक्कं वा वहतो पदं ।।१।।
अर्थात् मन नै सबै प्रवृत्तिको अगुवा र प्रधान हो । सबै कुरा मनबाटै उत्पन्न हुन्छन् । यदि कसैले दुःषित मनले केही कुरा बोल्छ वा कुकर्म गर्छ भने त्यस्तालाई गुण आकर्षण नियमका कारण लडियाको पाङ्ग्रोले गाडा तान्ने गोरुको खुट्टालाई पछ्याएजस्तै दुःखले अनुसरण गरिरहन्छ ।
मनोपुब्वंगमा धम्मा, मनोसेट्ठा मनोमया ।
मनसा चे पसन्नेन, भासति वा करोति वा ।
ततो नं सुखमन्वेति, छाया व अनपायिनी ।।२।।
अर्थात् मन नै सबै प्रवृत्तिको अगुवा र प्रधान हो । सबै कुरा मनबाटै उत्पन्न हुन्छन् । यदि कसैले स्वच्छ वा प्रशन्न मनले केही कुरा बोल्छ वा राम्रो काम गर्छ भने त्यस्तालाई सजातीय गुण आकर्षण नियमका कारण छायाँले शरीरलाई पछ्याएजस्तै सुखले अनुसरण गर्दै साथ दिइरहन्छ ।
यावजीवम्पि चे बालो, पण्डितं पयिरुपासति ।
न सो धम्मं विजानाति, दब्बी सूपरसं यथा ।।६४।।
अर्थात् आजीवन विद्वान्को सङ्गतमा रहे पनि गुण आकर्षण नियमका कारण मूर्खले धर्मको मर्म बुझ्न सक्दैन । जसरी भरिभराउ भाँडामा जति डुबिरहे पनि डाडुले दाल वा सूप रसको स्वाद थाहा पाउन सक्दैन । अर्थात् विजातीय गुण आकर्षित हुँदैन ।
मुहुत्तमपि चे विञ्ञू, पण्डितं पयिरुपासति ।
खिप्पं धम्मं विजानाति, जिव्हा सूपरसं यथा ।।६५।।
अर्थात् गुण आकर्षण नियमका कारणकुनै विज्ञ मानिस एक मुहुर्त मात्र पण्डितको सङ्गत वा सेवामा रह्यो भने उसले तुरुन्तै धर्मको मर्म बुझ्छ । जसरी जिब्रोले चाख्ने वित्तिकै दाल वा सूप रसको स्वाद थाहा पाउँछ ।
कुसो यथा दग्गहीतो, हत्थं एवानुकँतति ।
सामञ्ञं दुप्परामट्ठं, निरयाय् उपकङ्खति ।।३११।।
अर्थात् जसरी राम्रोसँग नसमाइएको कुशले हात काटिदिन्छ त्यसैगरी राम्ररी ग्रहण नगरिएको श्रावण्यले गुण आकर्षण नियमका कारण नरकतिर लैजान्छ ।
अलज्जिताये लज्जन्ति, लज्जिताये न लज्जरे ।
मिच्छाखिट्ठिसमादाना, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं ।।३१६।।
अर्थात् जुन कुरामा लजाउनु पर्दैन त्यसमा लज्जा मान्ने र जुन कुरामा लाज मान्नुपर्छ त्यसमा लाज नमान्ने, मिथ्या दृष्टिले भरिएका मानिसले गुण आकर्षण नियमका कारण दुर्गति प्राप्ति गर्छ ।
अभये भयदस्सिनो, भये चाभयदस्सिनो ।
मिच्छादिट्ठिसमादाना, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं ।।३१७।।
अर्थात् जुन कुरामा डराउनु पर्दैन त्यसमा डर मान्ने र जुन कुरामा डर मान्नुपर्छ त्यसमा डर नमान्ने मिथ्या दृष्टिले भरिएका मानिसले गुण आकर्षण नियमका कारण दुर्गति प्राप्त गर्छ ।
अवज्जे वज्जमतिनो, वज्जे चावज्जदस्सिनो ।
मिच्छादिट्ठिसमादाना, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं ।।३१८।।
अर्थात् जुन कुरा दोषरहित छन् तिनमा दोष देख्ने बुद्धि भएका र जुन कुरामा दोष छन् तिनमा दोष भएको नदेख्ने मिथ्या दृष्टिले भरिएका मानिसले गुण आकर्षण नियमका कारण दुर्गति प्राप्त गर्छ ।
वज्जञ् च वज्जतो ञत्वा, अवज्जञ् च अवज्जतो ।
सम्मादिट्ठिसमादाना, सत्ता गच्छन्ति सुग्गतिं ।।३१९।।
अर्थात् वर्जनीय कार्यलाई दोषजस्तै वर्जित र दोषरहित अवर्जनीय कार्यलाई निर्दोष र ग्रहणीय हुन् भन्ने जानेर सम्यक् दृष्टि ग्रहण गर्ने मानिसले गुण आकर्षण नियमका कारण सद्गति प्राप्त गर्छ ।
धम्मपद र त्रिपिटकका ग्रन्थहरूमा भगवान्ले गुण आकर्षणको शाश्वत नियमबारे व्यापक उल्लेख गर्नुभएको छ । मोक्षका गम्भीर साधकहरूले यी ग्रन्थहरूका स्वअध्ययन गर्न सक्नुहुनेछ ।