जब भगवान्को दुष्कर देहपीडक, आत्मपीडक तपस्या र प्रथम धर्मचक्र प्रवर्तनको प्रसङ्ग आउँछ तब पञ्चवर्गीय भिक्षु (भीग्गू) वा पाँच परिव्राजकलाई पनि बिर्सन सकिन्न । किनकि यी दुवै प्रसङ्गसँग पञ्चवर्गीय भिक्षुसँग जोडिएका छन् । यहाँनेर के प्रश्न उठ्छ भने आखिर को थिए ती पञ्चवर्गीय भिक्षु ? यीनीहरुको कथा यस प्रकार छ–
जब भगवान्को जन्म भयो, उहाँको नामकरणको दिन राजा शुद्धोदनले राज्यका आठ जना विशिष्ट विद्वान् ब्राह्मणलाई निम्त्याएर राजकुमारको भविष्यबारे जिज्ञासा राखे, भविष्यमा बालक कस्तो हुनेछ भन्ने जान्न चाहे । उनले यस्तो जिज्ञासा राख्नुका कारणमा तपस्वी कालदेवल पनि एक थिए ।
कालदेवल त्यस समयका प्रसिद्ध तपस्वी थिए । जब कालदेवललाई बुद्ध जन्मिएको ज्ञात भयो तब उनी लामो यात्रा गरी बालक राजकुमारलाई हेर्न राजा शुद्धोदनको दरवारमा आएका थिए । जब उनले अनेक दैवी लक्षणले युक्त बालक राजकुमारलाई देखे उनले यस असाधारण जन्मको अर्थ र मर्म बुझे । अनि घोषणा गरे कि यो बालक पछि गएर बुद्ध बन्ने छ । धर्तीमा बुद्धको जन्म युगान्तकारी घटना थियो । समयको घारामा लुप्त भइरहने सत्य मोक्ष विद्याको उत्थान वा पुनर्जागरणका लागि नै बुद्धको जन्म हुने गरेको इतिहास थियो । बुद्धको कारण नै लुप्त वा विस्मृत सत्य मोक्ष मार्ग साधक समक्ष आउन सक्थ्यो । अनि अनेक आंशिक, भ्रामक, मिथ्या साधनामा अल्झिएर मोक्ष मार्ग पहिल्याउन असफल साधकहरू सत्य मोक्ष साधनाविधि प्राप्त गरी निर्वाण प्राप्त गर्न सफल हुन्थे ।
कालदेवल आफैँ सत्य मोक्ष मार्ग पहिल्याउन नसकी निर्वाण प्राप्त गर्न असमर्थ तपस्वी थिए । धर्तीमा जब बुद्धको जन्म भएको थियो, जब निर्वाणको एक असाधारण अवसर आइरहेको थियो, उनको आयु पनि सकिइसकेको थियो । उनी धर्तीबाट शीघ्र विदा हुँदै थिए, निर्वाणको दुर्लभ अवसरबाट बञ्चित हुन गइरहेका थिए । यही पीडाले उनको आँखामा आँसु आएको थियो । उनी अनायसै रोएका थिए । यस्ता दृश्य देखेका राजा शुद्धोदन तपस्वीका शब्दबाट भित्रभित्रै त्रसित थिए । आफू राजा भएकाले उनी आफ्नो पुत्रलाई पनि राजाकै रूपमा देख्न चाहन्थे । अझ एक सफल कीर्तिवान् चक्रवर्र्ती राजाको रूपमा देख्न चाहन्थे, राजकुमारको दिग्विजयको यात्रालाई हेर्न चाहन्थे । त्यसैले उनले यस जिज्ञासालाई पुनः आठ ब्राह्मणसँग राखेका थिए ।
जब ती आठ जना ब्राह्मणले अनेक दैवी चिह्न र लक्षणयुक्त बालक राजकुमारलाई हेरे, उनीहरूमध्ये सात जनाले दुई औँला उठाएर बालकको भविष्यका दुई सम्भावना, गृहस्थी भए चक्रवर्ती सम्राट र प्रजवित भए बुद्ध, लाई सङ्केत गरे । तर उनीहरूमध्ये सबैभन्दा तरुण ब्राह्मण कौडिन्यले भने एक औँला उठाउँदै घोषणा गरे कि यस्तो दैवी लक्षणयुक्त व्यक्ति गृहस्थीको सीमित जीवनमा निसास्सिएर बस्न सक्दैन, संसारका विषयहरूमा मोहित भएर बस्नै सक्दैन । त्यसैले यो बालक अवश्य प्रजवित नै बन्नेछ, सत्य मोक्ष साधना मार्गलाई पहिल्याएर बुद्ध बन्नेछ ।
यी तरुण ब्राह्मण आफैँमा वेदका विद्वान् थिए, मानिसको जीवनमा निर्वाण खोजबाहेक अन्य सबै खोज धोका हो भन्ने तथ्यलाई उनले स्पष्टसँग बुझेका थिए । उनी आफैँ मोक्षाभिलाषी थिए तर सत्य निर्वाण मार्ग पहिल्याउन भने सकिरहेका थिएनन् । किनकि सत्य मोक्ष साधनाविधि प्राप्त गर्न त्यति सहज थिएन, सूक्ष्म सत्य मोक्ष साधनामार्गलाई ठम्याउन सहज थिएन ।
त्यसैले जब भगवान्ले निर्वाण खोजका लागि दरवार त्याग गर्नुभया,े भगवान्को यात्रालाई यी ब्राह्मण कौडिन्यले तीक्ष्ण दृष्टिले हेरिरहेको थिए । उनको चेतनशील आँखाले भगवान्को साधनायात्रालाई पछ्याइरहेको थियो । जब उनले भगवान्ले उरुबेला नामक स्थानमा तपस्या सुरू गर्नुभएको थाहा पाए उनलाई लाग्यो कि अब भगवान्को बुद्धत्वको समय नजिक आएको छ, प्रजवित राजकुमारको बुद्ध बन्ने समय आइपुगेको छ । पृथिवीमा एक असाधारण घटना घटित हुने समय आइरहेको छ, लुप्त भएको सत्य मोक्ष मार्गसँग पुन प्रकाशित हुने क्षण आइपुगेको छ । यस तथ्यको बोधसँगै ब्राह्मण कौडिन्यमा मोक्षको अभिलाषा झन्झन् बिस्तार हुँदै गयो । झण्डै तीन दशकको प्रतिक्षापश्चात् मृत्युतर्फ बढिरहेको उनको जीवनमा एक असाधारण अवसर आइरहेको थियो । उनले धर्तीमा घटित हुने यस असाधारण अवसरलाई छोप्ने निर्णय गरे । अन्ततः उनले पनि प्रजवित जीवन ग्रहण गरी भगवान्को समीपमा बसेर तपस्या गर्ने निर्णय गरे ।
जब उनले भगवान्को समीपमा बसेर तपस्या गर्ने निर्णय लिए, त्यही समयमा उनलाई सात ब्राह्मण मित्रहरूको सम्झना आयो । ती सात ब्राह्मण मित्रहरू पनि निर्वाण अभिलाषी थिए, विद्वान पनि थिए । तथापि मोक्षको सूक्ष्म मार्ग पहिल्याउन असमर्थ थिए । अन्ततः निर्वाण साधना गर्दागर्दै निर्वाण प्राप्त गर्न असमर्थ भई संसारबाट विदा भएका थिए । ब्राह्मण मित्रहरूको स्मृतिपश्चात् कौडिन्यलाई उनीहरूका पुत्रहरूको सम्झना भयो ।
उनले ती सात ब्राह्मणका पुत्रलाई जम्मा गरेर मानिसको जीवनमा मोक्षको असाधारण मूल्य, प्रजवित राजकुमारको बुद्धत्वको समय, बुद्धको जन्म युगयुगको अन्तरालमा घटित हुने घटना, मोक्षका दृष्टिले असाधारण र गुमाउन नहुने समय आदिका बारेमा प्रकाश पार्दै आफ्ना दिवङ्गत मित्रका पुत्रहरूलाई निर्वाण खोजका लागि प्रजवित हुन आग्रह गरे ।
त्यतिबेला उनले यो पनि थपे कि यदि तिमीहरूका पिताहरू जीवित भएका भए आज गृहस्थी जीवन त्यागी प्रवजित हुन्थे । संसारमा निकै समयपछि मात्र घटित हुने यस्तो अवसरलाई खेर जान दिँदैनथे, बुद्धलाई पछ्याउँथे । तथापि ती ब्राह्मणपुत्रहरू सबै कौडिन्यको प्रस्तावमा सहमत हुन सकेनन्, मोक्षको मर्म बुझ्नै सकेनन् । मात्र चार ब्राह्मणपुत्रले कौडिन्यका शब्दमा छिपेका मर्मलाई ग्रहण गर्न सके र कौडिन्यलाई नै समूह नेता बनाएर प्र्रवज्याको मार्ग रोजे । पछि गएर उनीहरू पञ्चवर्गीय भिक्षुका नामले प्रसिद्ध भए । जब भगवान्ले कठोर तपस्या प्रारम्भ गर्नुभयो तब यी भिक्षु भगवान्को समीपमै ध्यान तथा तपस्या गरेर बस्थे । दरवारसँग सम्बन्धित ब्राह्मण भएकाले राजकुमार वा भगवान्प्रति उनीहरूको व्यक्तिगत श्रद्धा पनि थियो । यिनीहरू आवश्यक परे भगवान्को सेवा पनि गर्थे । भिक्षाबाट प्राप्त भोजन भगवान्लाई पनि बाँड्थे ।