जब तँपाई विपश्यना साधनामा प्रवेश गर्नुहुन्छ, एक साधकको रूपमा तपार्इँका मनमा स्वभाविकरूपले के प्रश्न उठ्न सक्छ भने विपश्यना साधनाबाट निर्वाण प्राप्त गर्न कति समय लाग्छ ? निर्वाण प्राप्तिका लागि तपाईँलाई कति समयावधि लाग्छ ? तर यो त्यस्तो प्रश्न हो, जसलाई संसारमा कसैले पनि स्पष्टरूपमा तोक्न सक्दैन । यो यस्तो जटिल प्रश्न हो जुन स्वयं भगवान् बुद्धले पनि स्पष्ट उत्तर दिन सक्नुहुन्न । महासतिपट्ठान साधनामा भगवान्का यी शब्दले पनि यसैलाई प्रष्ट पार्छ । यसबारे भगवान्ले महासतिपट्ठान सुत्तमा भन्नुभएको छ–
“यो हि कोचि, भिक्खवे, इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं भावेय्य सत्तवस्सानि, तस्स द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं– दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा; सति वा उपादिसेसे अनागामिता ।”
अर्थात् भिक्षुहरू ! जब कोही यी चार स्मृति प्रस्थानलाई यस प्रकार सात वर्ष भावना गर्छ उसलाई यी दुई फलमा एक फल अवश्य प्राप्त हुनपर्छ ! यही जन्ममा निर्वाणको साक्षात्कार वा उपाधि (मलीनता) शेष हुँदा अनागामी भाव ।
“तिट्ठन्तु, भिक्खवे, सत्तवस्सानि । यो हि कोचि, भिक्खवे, इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं भावेय्य छ वस्सानि… पे०… पञ्च वस्सानि….चत्तारि वस्सानि …तीणि वस्सानि…द्वे वस्सानि… एकं वस्स्ां… तिट्ठतु, भिक्खवे, एकं वस्सं । यो हि कोचि, भिक्खवे, इमे चत्तारो सतिपठ्ठाने एवं भावेय्य सत्तमासानि, तस्स द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकत्रं– दिट्ठवे धम्मे अञ्ञा; सति वा उपादिसेसे अनागामिता ।”
अर्थात् छोडिदेऊ भिक्षुहरू ! सात वर्ष । जब कोही यी चार स्मृति प्रस्थानलाई छ वर्ष भावना गर्छ, पाँच वर्ष भावना गर्छ, चार वर्ष भावना गर्छ, तीन वर्ष भावना गर्छ, दुई वर्ष भावना गर्छ, एक वर्ष भावना गर्छ उसलाई यी दुई फलमा एक फल अवश्य प्राप्त हुनुपर्छ । यही जन्ममा निर्वाण साक्षात्कार वा उपाधि शेष हुँदा अनगामी भाव ।
“तिट्ठन्तु, भिक्खवे, सत्त मासानि । यो हि कोचि, भिक्खवे इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं भावेय्य छ मासानि…पे०… पञ्च मासानि… चत्तारि मासानि…. तीणि मासानि…द्वे मासानि… एकं मास्ां… अड्ढमासं….तिट्ठतु, भिक्खवे, अट्ठमासो । यो हि कोति, भिक्खवे, इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं भावेय्य सत्ताहं, तस्स द्विन्नं फलानं अञ्तरं फलं पाटिकत्रं – दिट्ठवे धम्मे अञ्ञा सति वा उपादिसेसे अनागामिता”ति ।”
अर्थात् छाडी देऊ भिक्षुहरू ! सात महिना । जब कोही यी चार स्मृति प्रस्थानलाई यस प्रकार छ महिना भावना गर्छ, पाँच महिना भावना गर्छ, चार महिना भावना गर्छ, तीन महिना भावना गर्छ, दुई महिना भावना गर्छ, एक महिना भावना गर्छ, पन्ध्र दिन भावना गर्छ । छाडी देऊ भिक्षुहरू पन्ध्रदिन । जब कोही यी चार स्मृति प्रस्थानलाई सात दिन भावना गर्छ उसलाई यी दुई फलमा एक फल अवश्य प्राप्त हुनुपर्छ । यही जन्ममा निर्वाणको साक्षत्कार वा उपाधि शेष हुँदा अनागामी भाव ।
भगवान्का यी वचनबाट यो निस्कर्र्ष निकाल्न सकिन्छ कि साधकको आध्यात्मिक पात्रत्व, पूर्वजन्मदेखि सङ्ग्रहित पारमिता (आध्यात्मिक सम्पदा) हरू हुन् साधकको विधिपूर्वक विपश्यना साधनालाई उतार्ने क्षमता (स्मरणरहोस् विपश्यना साधनालाई विधिपूर्वक साधनामा उतार्नुको अर्थ “चौवीसै घण्टा” साधनामा आतापी, स्मृतिवान् र संप्रज्ञानी रहनु हो) आदिले निर्धारण गर्छ । निर्वाण प्राप्तिका लागि छोटो समयदेखि वर्षौँसम्म पनि लाग्न सक्छ ।
जब निर्वाण प्राप्तिसम्बन्धी समयावधिको चर्चा चल्छ तब यस सम्बन्धमा अत्यन्त सुन्दर पक्ष के देखिन्छ भने धम्म वा प्रकृतिका शाश्वत नियम क्रियाशीलताका कारण जीवनसत्तामा रोपिएका साधना संस्कारका बीज नाश नहुने, मृत्युपश्चात् पनि ती साधना संस्कारले चित्तधारा सँगसँगै यात्रा गरिरहने, साधना संस्कारहरूकै कारण मृत्युपश्चात् पनि साधकले उच्च लोकहरू प्राप्त गर्ने, पुनर्जन्म प्राप्त भएपश्चात् पनि साधकले पुनः साधनामा प्रवेश गरी निर्वाण प्राप्तिको यात्रालाई निरन्तरता दिइरहने जस्ता कारणले गर्दा आफ्नै जीवनसत्तामा रोपिएका साधनाका संस्कारबीज कहिल्यै खेर जादैनन् ।
अन्ततः यिनै साधना संस्कारबीजहरू नै तपाईँको जीवनको वास्तविक मित्र बनी सदैव तपाईँको कल्याण गरिरहन्छन् । यिनै विविध कारणले काम गर्ने हुँदा निर्वाणप्राप्तिको समयबारे यसै भन्न नसकिने अवस्था सिर्जना भएको हो ।