जब भगवान् बुद्ध बन्धन र निर्वाणको पछाडी प्रतित्य समूत्पादको श्वाशत नियम क्रियाशील रहेको सत्यलाई प्रकाश पार्नुहुन्छ एक प्रश्न स्वाभाविक रुपमा उठ्छ कि के मानिसको जिवनमा प्रकृतिको यो एक श्वाशत नियम मात्र क्रियाशील छ ? कि मानिसको जिवन सत्तामा प्रकृतिका अन्य श्वाशत नियमहरु पनि क्रियाशील छन् ? यो तथ्यलाई गहिराईमा बुझ्न तँपाईले सर्वप्रथम स्वयंको जिवनमा घटीत भइरहेका अनेकन् अदृश्य क्रियाहरुलाई सूक्ष्म रुपमा अवलोकन गर्न आवश्यक छ ।
स्वयंको जिवनमा छिपेको श्वाशत नियमको क्रियाशीलतालाई अवलोकन गर्नुहोस्
जब तँपाई स्वयंको जिवनलाई गहिरिएर अवलोकन गर्नुहुन्छ, तँपाई स्वयंको जिवनमा असंख्य (अरबौ) संस्कारहरु संग्रह भएको देख्नुहुन्छ, यो क्षणमा प्रश्न उठ्दछ कि आखीर तँपाईको जिवनमा कसरी वा के कारणले गर्दा यि असंख्य संस्कारहरुको उत्पति र संग्रह भयो ? के तँपाईमा यी संस्कारहरुको उत्पति, संग्रह आदि अकारण भएको होला की यो संस्कारहरुको उत्पति, संग्रह आदिको पछाडी धम्म वा प्रकृतिको कुनै श्वाशत नियम छिपेको छ होला ?
त्यस्तै जब तँपाई कुनै विषयलाई बारम्बार भोगीरहनुहुन्छ, तँपाईको साधारण विषय भोग (विषय संवेदना भोग) संस्कार विस्तारीत हुँदै गएर विषय आशक्तीमा परिणत हुन पुग्दछ । विषय प्रतिको आशक्ति पनि विस्तारीत भएर तँपाईको गूण (प्रकृति, धर्म, स्वभाव आदि) मा परिवर्तन हुनपुग्दछ । पुन प्रश्न उठ्छ कि कसरी एक साधारण विषय संस्कार विषय आशक्ती वा गूणमा परिणत हुन्छ ? के यो विषय आशक्ती वा गूण विकास प्रक्रियाको पछाडी प्रकृतिको कुनै श्वाशत नियम छिपेको हुनसक्दछ ? कि तँपाईको यो विषय प्रतिको आशक्ती वा गूणको विकास पनि अकारण घटीत भइरहेको छ होला ?
त्यस्तै जब कुनै एक साधारण संस्कार विस्तारीत भएर तँपाईको गूण बन्दछ । तँपाईमा यो गूण स्वत प्रकट भइरहन्छ । तँपाईमा गूण अनुरुप नै प्रतिक्षण विचारहरु उत्पन्न भइरहन्छन् । कर्महरु घटीत भइरहन्छन् । प्रश्न उठ्छ कि तँपाई (मानिस) मा गूण किन स्वतः प्रकट हुन्छ ? किन तँपाईमा गूण अनुरुप विचारहरु, कर्महरु घटीत हुन्छन ? के यो गूण प्रकटीकरण पछाडी धम्म वा प्रकृतिको श्वाशत नियम छिपेका हुनसक्दछ ? कि यो गूण प्रकटीकरण पनि अकारण घटीत भइरहेका छ होला ?
त्यस्तै जब तँपाईमा कुनै गूणको विकास हुन्छ, तँपाई स्वतः सजातिय गूण भएका विषयहरु वा व्यक्तिहरु तर्फ आर्कषीत हुनुहुन्छ साथै तँपाईको जस्तै सजातिय गूण भएका विषय वा व्यक्तिहरु पनि तँपाई प्रति स्वतः आर्कषित हुनछन् ? सजातिय गूणहरु भएका विषयहरु र व्यक्तिहरु एक अर्काप्रति किन आर्कषीत हुन्छन् ? के यो अकारण घटीत हुन्छ कि प्रकृतिको कुनै श्वाशत नियम यो सजातिय गूण आर्कषणको पछाडी छिपेको हुन सक्दछ ?
के तँपाईले माथि व्याख्या गरिएका प्रक्रियाहरु जसले तँपाईको जिवनलाई गहिराईमा प्रभावीत पारीरहेको छ । जसले तँपाईको जिवनको प्रतिक्षणको दुख, सुखलाई प्रभावित पारिरहेको छ । के तँपाईले यि अदृश्य जिवन प्रक्रियाहरुलाई बोध गर्नुभएको छ ? के तँपाईले स्वयंको जिवनमा जे जे आन्तरीक वा बाह्य परिणामहरु प्राप्त भएका छन् ति किन वा कसरी प्राप्त भए भनि अवलोकन चिन्तन आदि गर्नुभएको छ ?
मानिसको जिवनमा जून संस्कार विज संग्रह, संस्कार विज विस्तार, गूण विकास, गूण प्रकटीकरण, गूण आर्कषण आदिको जून अदृश्य प्रक्रिया चलीरहेको छ, तँपाई यि प्रक्रियाहरुलाई विपश्यना साधनामा पनि स्पष्ट रुपमा देख्न सक्नुहुन्छ ।