जीवनका मार्ग सबैतिरबाट अवरुद्ध भएका यिनै दिनमध्ये एक दिन भगवान् बोधिवृक्षको सघन छायाँमुनि शान्त बसिरहनुभएको थियो । मध्याह्नको समय थियो, वातावरण शान्त मौन थियो, वसन्तको मधुर हावा निरन्जना नदीको शीतलता र शान्तिलाई बोकेर बगिरहेको थियो । शान्त वातावरण, मध्याह्नमा चम्किरहेको सूर्य, क्षितिजसम्म विस्तारित मौन आकाश, समग्र परिवेशसहित सम्पूर्ण सृष्टि ध्यानमयझैँ प्रतीत हुन्थ्यो । भगवान् जन्म–जन्मान्तरदेखि ध्यान साधना गर्दै आइरहनुभएको थियो । भगवान्मा ध्यानको संस्कार जन्मजन्मान्तरदेखि सङ्ग्रहित थियो । धम्मका शाश्वत नियमहरूले गुण नै प्रकट गरिदिने मानिसको जीवनमा त्यस क्षण भगवान्को पूर्वजन्महरूदेखि सङ्ग्रहित ध्यानको संस्कार प्रकट भयो । गुण प्रकटीकरण नियमका कारण भगवान्लाई अनायास प्रथम ध्यानको स्मृति उत्पन्न भयो । भगवान्लाई त्यस ध्यानको स्मृतिको उदय भयो, जुन ध्यान उहाँ नौ वर्षको बालक हुँदा घटित भएको थियो ।
जब भगवान् नौ वर्षको हुनुहुन्थ्यो एक कृषि उत्सवको दिन धाइआमाहरूले उहाँलाई छोडेर उत्सव अवलोकन गर्न जाँदा उहाँ जामुन वृक्षको सघन छायाँमुनि एक्लै बसिरहनुभएको थियो । त्यस दिन अत्यन्त स्वभाविकरूपमा भगवान् वृक्षको सघन छाँयामुनि एकान्त वातावरणको मौनतासँगै कम्पित भइरहेको ब्रह्माण्डीय लयसँग एकाकार हुन पुग्नुभएको थियो । यही ब्रह्माण्डीय लयसँग एकाकार हुँदै ध्यान मग्न हुन पुग्नुभएको थियो । हेर्दाहेर्दै उहाँको श्वास शान्त, लयवद्ध र एकाग्र भएको थियो । उहाँ स्वतः जन्मन गएको प्राकृतिक सहज समाधिमा लामो समयसम्म डुबिरहनु भएको थियो । अवचेतन मनमा छिपेको त्यस प्रथम ध्यानको मधुर स्मृति आज पुनः त्यही शान्त वातावरण, एकान्त परिवेश, सघन वृक्ष छायाँ, ब्रह्माण्डीय कम्पन आदिका स्पष्ट अनुभूति प्राप्त हुँदा पुनः जाग्रत भएर उठेको थियो ।
बाल्यकालको यस प्रथम ध्यानको स्मृतिसँगै भगवान्मा पुनः त्यही प्रथम ध्यानको उदय भयो । प्रथम ध्यानावस्थामाझैँ उहाँ ब्रह्माण्डीय लयसँग एकाकार हुनु भयो । यस ब्रह्माण्डीय लयसँगको एकाकारले उहाँको श्वासप्रश्वास प्रक्रिया धिमा हुँदै गयो । प्रकृतिको गर्भबाट उदाएको गहन ध्यानले उहाँलाई छोप्दै लग्यो । भगवान् ध्यानको प्रथम, दोस्रो, तेस्रो, चौथो आदि अवस्था पार गर्दै गहन समाधिको स्थितिमा प्रवेश गर्नुभयो । भगवान्ले ध्यानलाई श्वाशप्रश्वासमा एकाग्र गर्दै ध्यानको उच्च स्थितिमा प्रवेश गर्ने कला गुरु कालम र रामपुत्तबाट सिक्नुभएको थियो ।
चित्तको एकाग्रताका कारण ध्यान साधनामा साधकले सातौँ र आठौँ ध्यान गहन समाधिस्थिति प्राप्त गरे पनि यस गहन समाधिस्थितिले चित्तका संस्कारहरूलाई नष्ट गरी निर्वाण प्रदान गर्न असमर्थ रहन्छ भन्ने अनुभव पनि भगवान्ले आफ्नै असफल साधना यात्राबाट गरिसक्नुभएको थियो ।
जब भगवान्मा अनायास गहन प्राकृतिक ध्यान उदय भयो भगवान्ले स्वतः उत्पन्न यस गहन समाधिस्थितिप्रति जागरुक दृष्टि दिन थाल्नुभयोे । प्रकृतिको गर्तबाट उत्पन्न भएको त्यस गहन ध्यानमा कुनै पनि प्रकारको हस्तक्षेप वा प्रतिक्रिया नगरी भगवान्ले निष्पक्ष द्रष्टाभावले यस गहन ध्यान वा समाधिकोस्थितिलाई लामो समयसम्म अवलोकन गरिरहनुभयो । श्वासप्रश्वासले स्पष्टरूपमा ब्रह्माण्डीय लय समातिरहेको थियो । गहन ध्यानको सतत धारा निरन्जना नदीको प्रवाह जस्तै अविरल प्रवाहित थियो ।
जब भगवान्ले यस गहन ध्यानलाई जागरुक र द्रष्टाभावले अवलोकन गरिरहनुभएको थियो देह र चित्तको क्षेत्रमा अनेक प्रकारका सुखद र दुखद अनुभूति (संवेदना) हरू उदय भइरहेको र ती संवेदना केही क्षण स्थिर रही पुन विलय भइरहेको आदि कुराको बोध प्राप्त गर्नुभयो । यसभन्दा अगाडिका ध्यान साधनाहरूमा भगवान्को दृष्टि काय र चित्तको क्षेत्रमा उत्पन्न हुने संवेदनामाथि परेको थिएन । किनकि कुनै पनि गुरुले कायर चित्तको क्षेत्रमा प्रकट भइरहेका यस्ता संवेदनामाथि ध्यान दिनुपर्ने आवश्यकता औल्याउनु भएको थिएन । गुरु कालम र गुरु रामपुत्तको ध्यान साधना विधिमा पनि श्वासप्रश्वासको एकाग्रतामाथि नै जोड दिइएको थियो ।
नदी किनाराको व्यक्तिले प्रवाहित नदीलाई निष्पक्ष भावले अवलोकन गरे जस्तै भगवान् देह र चित्तमा स्वतः उत्पन्न भइरहेका यी दुःखद र सुखद संवेदनाका गुण, धर्म र स्वभावलाई यथाभूतरूपमा हेरिरहनुभयो । यी अनेक दुःखद र सुखद संवेदना उत्पन्न, परिवर्तन र पुनः व्यय हुन्थे । क्षणभङ्गुर वा अनित्यता नै यिनीहरूका मूल गुण, धर्म र स्वभाव थियो ।
जब भगवान् काय र चित्त क्षेत्रका यी सुखद र दुःखद संवेदनालाई न राग न द्वेषको समभावी दृष्टिले अवलोकन गरिरहनुभएको थियो यी संवेदनाका उदय र व्ययको समभावी अवलोकनसँगै भगवान्लाई स्वयंको आन्तरिक क्षेत्रमा अनेक परिवर्तन हुँदै गइरहेको स्पष्ट अनुभूति प्राप्त भइरहेको थियो । मनको आन्तरिक क्षेत्र शान्त, विस्तारित, समभावीहुँदै गइरहेको अनुभूति प्राप्त भइरहेको थियो । विकारहरू नष्ट भएर चित्त निर्मल हुँदै गएको अनुभूति प्राप्त भइरहेको थियो । देह र कायका जडपन नष्ट भएर देह र कायको क्षेत्र पनि झन्झन् विस्तार हुँदै गएको अनुभूति प्राप्त भइरहेका थिए ।
संवेदनाहरूका अनित्य स्वभावलाई जागरुक र साक्षीभावपूर्ण अवलोकनबाट प्राप्त आन्तरिक रूपान्तरणका यी नवीन अनुभूति भगवान्ले गुरु कालम र रामपुत्रबाट प्राप्त सातौँ र आठौँ ध्यानमा पनि प्राप्त गर्नुभएको थिएन । यी संवेदनामाथिको ध्यान नितान्त पृथक प्रतीत हुन्थे । यस पृथकताको मुख्य क्षेत्र संवेदनाको सतत उदय र व्ययरूपी अनुभूति नै थियो । स्वयंको आन्तरिक प्रदेशमा प्राप्त भइरहेको असाधारण रूपान्तरण नै थियो । चित्तका विकारहरू उखेलिएर चित्त शान्त र निर्मल हुँदै गएको अनुभूति नै थियो । संवेदनाहरूको जागरुक र समभावपूर्ण अवलोकनरूपी ध्यान असाधारण प्रतीत हुन्थ्यो ।
भगवान् यस स्वतः उत्पन्न ध्यान र संवेदनामाथिको यथाभूत अवलोकनबाट स्वयंलाई प्राप्त भइरहेको आन्तरिक रूपान्तरण र चित्तमा प्राप्त भइरहेको निर्मल अनुभूतिबाट अत्यन्त प्रभावित हुनुभयो । यस्तो प्रतीत हुन्थ्यो कि मानौँ कुनै असाधारण ध्यान मार्गको स्वतः जन्म भइरहेको छ । भगवान्ले यस नवीन ध्यानलाई निरन्तरता दिने अठोट गर्नुभयो ।